Dwudziestolecie międzywojenne – charakterystyka epoki
Bernadeta Padykuła
Dwudziestolecie międzywojenne – charakterystyka epoki
- Za daty graniczne epoki przyjmuje się 11.11.1918 oraz 1.09.1939 roku.
- Historycy literatury dzielą omawianą epokę na dwie dekady: lata dwudzieste, w których dominowała poezja oraz lata trzydzieste, w których przeważał żywioł narracyjny.
- U genezy przełomu znajdowały się: radosna świadomość nowej sytuacji politycznej, poczucie wyzwolenia od patriotyczno-obywatelskich obowiązków, inspiracji zewnętrznej (ekspresjonizm niemiecki, futuryzm włoski, rosyjski, francuski, dadaizm, itp.).
- W ówczesnej poezji zarysowała się skłonność do internacjonalizmu – poeci różnych narodowości mieszali się ze sobą, tworzyli różne grupy.
- Wspólne przeżycia pokoleniowe: zakończenie wojny i odzyskanie niepodległości.
- W literaturze pierwszych lat powojennych dominował witalizm i optymizm, natomiast pod koniec lat trzydziestych katastrofizm związany z bieżącymi wydarzeniami politycznymi.
- Grupy poetyckie:
a) Skamander - (grupa sytuacyjna, tzn. bez programu) – „Wielka Piątka”: Słonimski, Wierzyński, Iwaszkiewicz, Lechoń, Tuwim. Oprócz nich tworzyli m.in., Stanisław Baliński, Jerzy Liebert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Władysław Broniewski. Ich liryka była opozycyjna wobec Młodej Polski, formułowała wzorzec poety-uczestnika zamiast poety-wieszcza, zerwała z dydaktyzmem i martyrologią, a także stworzyła nowego bohatera czyli zwykłego człowieka. Dominowały nastroje optymistyczne, radosne.
b) Ekspresjoniści skupieni wokół grupy „Zdrój” –sprzeciwiali się realizmowi i zwracali uwagę na metafizykę, uważali, ze dusza przemawia obrazami, kieruje się do zmysłów, a nie do logiki. Przedstawiciele: Witold Hulewicz, Jan Stur, Stanisław Kubicki.
c) Futuryści – charakteryzowała ich chęć rewolucyjnej przemiany literatury, sztuki i życia społecznego. Twórcy: Bruno Jasieński, Anatol Stern, Aleksander Wat, Tytus Czyżewski.
d) Awangarda krakowska – należeli do niej Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek. Założenia: skupianie się na teraźniejszości, pasjonującym tematem staje się życie wielkich miast, sprzeciw wobec wzorów romantycznych i młodopolskich, używanie elipsy, brak obnażania się z uczuć, stosowanie licznych metafor. Walka z wieszczeniem, rozbijanie schematów myślowych.
e) Kwadryga – grupa tworzyła poezję katastroficzną, sięgała po mroczne, apokaliptyczne wizje, pojawiał się pesymizm i zwątpienie. Przedstawiciele: Stanisław Ciesielczuk, Stefan Flukowski, Nina Rydzewska, Władysław Sebyła, Lucjan Szenwald.
f) Żagary – druga grupa tworząca poezję katastroficzną. Należeli do niej: Teodor Bubnicki, Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz.
g) Jednym z najwybitniejszych poetów dwudziestolecia i jednocześnie prekursorem katastrofizmu był Józef Czechowicz.
h) Innymi znanymi poetami tego okresu byli: Konstanty Ildefons Gałczyński, Mieczysław Jastrun, Władysław Broniewski, Władysław Broniewski, Marian Czuchnowski.
Proza dwudziestolecia międzywojennego:
Prozę tego okresu charakteryzuje wielotematyczność oraz rozmaitość odmian gatunkowych. Na plan pierwszy wysuwa się jednostka, jej psychologizm i uwikłanie w determinizmy biologiczne i społeczne. Można tu wyróżnić:
a) prozę odnoszącą się do wojny i niepodległości – Juliusz Kaden Bandrowski Gereał Barcz, Józef Wittlin Sól ziemi, Stefan Żeromski Przedwiośnie, Stanisław Rembek Nagan, W polu, Zofia Kossak-Szczucka Pożoga.
b) proza realistyczna – Maria Dąbrowska Noce i dnie, Ludzie stamtąd, Pola Gojawiczyńska Dziewczęta z Nowolipek, Rajska Jabłoń, Ewa Szelburg Zarembina Wędrówka Joanny, Ludzie z wosku, Zbigniew Uniłowski Wspólny pokój, Jerzy Andrzejewski Ład serca.
c) proza psychologiczna – Zofia Nałkowska Niedobra miłość, Granica, Jarosław Iwaszkiewicz Panny z Wilka, Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka, Helena Boguszewska Całe życie Sabiny, Michał Choromański Zazdrość i medycyna.
d) proza historyczna – Zofia Kossak-Szczucka Krzyżowcy, Teodor Parnicki Decjusz ostatni Rzymianin, Jan Parandowski Dysk olimpijski.
e) proza popularna - Tadeusz Dołega-Mostowicz Kariera Nikodema Dyzmy, Znachor, Profesor Wilczur, Sergiusz Piasecki Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy, Helena Mniszkówna Sfinks, Adam Marczyński Szpieg w masce, Niewolnice z Long Island, Irena Zarzycka Dzikuska (która konkurowała z Trędowatą Heleny Mniszkówny).
f) proza awangardowa – Bruno Jasieński Palę Paryż, S.I. Witkiewicz 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, Pożegnanie jesieni, Nienasycenie, Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod Klepsydrą, Witold Gombrowicz Ferdydurke.
Również w dramaturgii dwudziestolecia międzywojennego można wyróżnić kilka odmian: a) dramat awangardowy – Witkacy Szewcy, Matka, Wariat i zakonnica, W małym dworku, Witold Gombrowicz Iwona, księżniczka Burgunda.
b) dramat współczesny – Włodzimierz Perzyński Uśmiechy losu, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Szofer Archibald, Stefan Żeromski Uciekła mi przepióreczka, Jerzy Szaniawski Żeglarz, Ptak, Adwokat i róże.
c) dramat historyczny – Stefan Żeromski Turoń, Samuel Zborowski, Stanisława Przybyszewska Sprawa Dantona, Maria Dąbrowska Geniusz sierocy.
Główne kierunki filozoficzne: freudyzm (życie psychiczne człowieka rozgrywa się zarówno w sferze świadomej jak i nieświadomej; człowiek jest istotą kierowaną przez popędy, z których najsilniejszy jest popęd seksualny, a nerwice są wynikiem tłumienia tych popędów; kultura i cywilizacja stworzyły kompensacje czyli środki zastępcze, majace łagodzić napięcie między ego a id), psychologia behawiorystyczna (przedmiotem badań powinno stać się zachowanie człowieka), katastrofizm (Oswald Spengler głosił, że cywilizacja musi upaść, ponieważ jest podobna do organizmu – przeżywa rozkwit, kryzys i kres), bergsonizm (filozofia życia, afirmacja wolności, poznanie świata odbywa się za pomocą intuicji, a nie rozumu), filozofia Benedetto Croce’ego (postuluje połączenie intuicji i estetyki, najważniejsze to wyrażenie siebie w sposób estetycznie wartościowy) egzystencjalizm (człowiek pojawia się na świecie bez żadnego powodu, dlatego musi on wziąć odpowiedzialność za swoje życie; dominuje kruchość i niepewność istnienia; lęk przed życiem i śmiercią; jednostka ma nieograniczoną wolność).
Główne kierunki w sztuce: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, kubizm.
Bibliografia:
A. Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wrocław 1995.
J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2002.
L. Eustachiewicz, Dwudziestolecie 1919-1939, Warszawa 1982.
Literatura polska, pod red. M. Szulca, Kraków 2006.
Opracowania lektur, oprac. E. Zarych i M. Tomczyk, Kraków 2008.
|